Η πράξη της μελέτης

Του P. Freire

α. Ο αναγνώστης πρέπει να αναλαμβάνει ρόλο υποκειμένου. Είναι αδύνατο να υπάρξει σοβαρή μελέτη, αν ο αναγνώστης αντιμετωπίζει το κείμενο σαν να ήταν μαγνητισμένος από τα λεγόμενα του συγγραφέα, αν ο αναγνώστης συμπεριφέρεται παθητικά και «τιθασεύεται», προσπαθώντας απλώς και μόνο να απομνημονεύσει τις ιδέες του συγγραφέα, αν ο αναγνώστης αφήνεται να «κατακυριευτεί» από τους ισχυρισμούς του συγγραφέα. 

Επίσης, απαιτεί μια διερεύνηση του υπό μελέτη περιεχομένου και άλλων διαστάσεων Η μελέτη ενός κειμένου είναι μια μορφή επανεφεύρεσης, αναδημιουργίας και ξαναγραψίματος και αυτό είναι έργο υποκειμένου και όχι αντικειμένου. Επιπλέον, με αυτή την προσέγγιση, ο αναγνώστης δεν μπορεί να διαχωριστεί από το κείμενο, γιατί έτσι θα απαρνιόταν μια κριτική στάση απέναντι στο κείμενο.

Αυτή η κριτική στάση στη μελέτη είναι ίδια μ’ εκείνη που απαιτείται στις σχέσεις με τον κόσμο (δηλαδή με τον πραγματικό κόσμο και τη ζωή γενικά), μια στάση εσωτερικής διερώτησης, μέσω της οποίας αρχίζουμε να βλέπουμε, σε ολοένα μεγαλύτερο βαθμό, τα αίτια πίσω από τα γεγονότα.

Μελετούμε με μεγαλύτερη πληρότητα, όσο περισσότερο πασχίζουμε για τον σχηματισμό μιας συνολικής αντίληψης και την εφαρμόζουμε στο κείμενο, διακρίνοντας τις επιμέρους συνιστώσες του. Το ξαναδιάβασμα ενός κειμένου, για να προσδιοριστούν αυτές οι διαχωριστικές γραμμές, δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα στο συνολικό του νόημα.

Οριοθετώντας αυτά τα κεντρικά ζητήματα που, στην αλληλεπίδραση τους, συνιστούν την ενότητα του κειμένου, ο κριτικός αναγνώστης θα εκπλαγεί από το πλέγμα των θεμάτων. Οι οριοθετήσεις αυτών των θεμάτων θα πρέπει φυσικά να ενσωματώνουν κι ένα πλαίσιο αναφοράς του υποκειμένου-αναγνώστη.

Όταν διαβάζουμε ένα κείμενο, εμείς τα υποκείμενα-αναγνώστες, θα πρέπει να είμαστε δεκτικοί σε οποιαδήποτε περικοπή ξεκινά έναν βαθύτερο στοχασμό πάνω σε οποιοδήποτε ζήτημα, έστω και αν δεν πρόκειται για το κύριο αντικείμενο. Διαισθανόμενοι μια ενδεχόμενη σχέση ανάμεσα στην περικοπή που διαβάσαμε και στα ενδιαφέροντά μας, θα πρέπει σαν καλοί αναγνώστες να συγκεντρωθούμε στην ανάλυση του κειμένου, αναζητώντας μια σύνδεση ανάμεσα στην κύρια ιδέα και στο δικό μας ενδιαφέρον. Ωστόσο, υπάρχει μια προϋπόθεση: πρέπει να αναλύουμε το περιεχόμενο της περικοπής έχοντας κατά νου τι προηγείται και τη ακολουθεί, ώστε να μην προδώσουμε τη συνολική σκέψη του συγγραφέα.

Μόλις εντοπίσουμε το σημείο επαφής ανάμεσα στην υπό μελέτη περικοπή και στο δικό μας ενδιαφέρον, θα πρέπει να κρατήσουμε σημείωση, μ’ έναν τίτλο που να τη συνδέει με το συγκεκριμένο θέμα. Θα πρέπει να συλλογιστούμε με την ησυχία μας πάνω σ’ αυτή την περικοπή, μια που το γραπτό κείμενο μας προσφέρει αυτή τη δυνατότητα. Αργότερα, μπορούμε να συνεχίσουμε το διάβασμα, συγκεντρώνοντας την προσοχή μας σ’ όποιες άλλες περικοπές προσφέρονται για βαθύτερο στοχασμό.

Σε τελική ανάλυση, η σοβαρή μελέτη ενός κειμένου, όπως και ενός άρθρου, δεν προϋποθέτει μόνο την κριτική διείσδυση στο βασικό του περιεχόμενο αλλά και τον ενστερνισμό μιας έντονης ευαισθησίας, μιας διαρκούς πνευματικής εγρήγορσης, μιας προδιάθεσης για έρευνα.

β. Η πράξη της μελέτης είναι τελικά μια στάση απέναντι στον κόσμο. Η μελέτη είναι πάνω απ’ όλα σκέψη πάνω στην εμπειρία, και η σκέψη πάνω στην εμπειρία είναι ο καλύτερος τρόπος για ορθή σκέψη. Κάποιος που μελετά δεν θα πρέπει ποτέ να πάψει να είναι περίεργος για τους άλλους ανθρώπους και την πραγματικότητα. Υπάρχουν εκείνοι που ρωτούν, εκείνοι που προσπαθούν να βρουν απαντήσεις και εκείνοι που συνεχίζουν να ψάχνουν.

Η διατήρηση αυτής της φιλοπερίεργης στάσης μας βοηθά να είμαστε επιδέξιοι και να επωφελούμαστε από την περιέργειά μας. Μ’ αυτό τον τρόπο, χρησιμοποιούμε όσα έχουμε ήδη μάθει αντιμετωπίζοντας την καθημερινή εμπειρία και συναναστροφή.

Οι αναλαμπές ιδεών, που συχνά μας «καταλαμβάνουν εξ’ εφόδου» καθώς περπατάμε στο δρόμο, είναι στην πραγματικότητα αυτό που ο Ράιτ Μιλς αποκαλεί αρχείο ιδεών. Οι αναλαμπές αυτές, όταν αρχειοθετούνται σωστά, είναι πραγματικές προκλήσεις, που χρειάζονται να τις προσέξουμε. Όταν μετασχηματίζουμε αυτές τις αναλαμπές σε βαθύτερες σκέψεις, γίνονται σχεδόν πάντα ένα μέσο για ακόμα βαθύτερο στοχασμό καθώς διαβάζουμε ένα κείμενο.

Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε στη συλλογή του Paulo Freire The Politics of Education: Culture, Power and Liberation Bergin & Garvey Publishers, Massachusetts 1985